Interview: "Er valt meer te redden dan we vrezen"

We schrijven voorjaar 2016 wanneer Robin Lasters in het holst van de nacht en het schamele licht van zijn hoofdlamp in de achtertuin van de 3M-fabriek in Zwijndrecht rondsluipt om slapende koolmezen van hun nesten te lichten. Zowel eieren als bloedstalen wil de ambitieuze masterstudent biologie verzamelen om beide vervolgens op de aanwezigheid van PFAS te testen. Maar bij de laatste staalname loopt het mis …

Robin Lasters is sinds kort PFAS Saneringscoach bij Natuurpunt Waasland

“Die laatste mezenmoeder – ze was pas bevallen van 12 schattige koolmezenkuikens – is van pure uitputting en acute stress in mijn handen gestorven. De golf van verdriet die mij toen overmande zit nog vers in mijn geheugen. Ik ben bij mijn onderzoekspromotor in huilen uitgebarsten. Die dag is het PFAS-verhaal voor mij zowat begonnen.”

Een klein decennium later stuur je als kersverse PFASsaneringscoach voor Natuurpunt Waasland het onderzoek mee aan naar de sanering van natuurgebied Blokkersdijk. Leg eerst nog eens kort uit wat PFAS ook alweer zijn.
“PFAS, kort voor per- en polyfluoralkylstoffen, is een verzamelnaam voor meerdere duizenden, mogelijks miljoenen hitteresistente, water-, vet-, en vuilafstotende chemische moleculen. Die verwerken we sinds de jaren 50 in tandpasta’spizzadozen, regenjassen, schoonmaakmiddelen, kogels, scheer- en blusschuim, zonnepanelen, anti-aanbakpannen en dies meer. Ze worden forever chemicals genoemd, omdat ze zeer traag spontaan afbreken. Volgens de metingen zijn we nog niet op het niveau dat het gevaarlijk is om adem te halen, liet de Nederlandse emeritus-professor Jacob de Boer onlangs optekenen in De Standaard. Toch worden intussen overal in Vlaanderen en Wallonië veilige normen overschreden, zoals onlangs nog bleek uit metingen in opdracht van zowel de Vlaamse Milieumaatschappij (VMM) als de Société Wallonne des Eaux (SWDE).”

Hoe gevaarlijk zijn PFAS? Wat richten ze zoal aan?
“PFAS verstoren onder meer je hormoonbalans en je immuunsysteem. Ze zorgen ervoor dat je minder goed reageert op vaccins. Ze verhogen het risico op nier-, teelbal- en borstkanker. Ze veroorzaken een lager geboortegewicht en een hogere cholesterol, wat indirect het risico op hart- en vaatziekten doet toenemen. Ze worden gelinkt aan slaap- en angststoornissen en aan Alzheimer. En hoe langer ze opgestapeld blijven, hoe groter de risico’s worden. Bovendien is voor een heleboel moleculen – herinner je dat het gaat over miljoenen varianten – nog niet onderzocht hoe toxisch ze precies zijn.
Daarnaast geraken de meeste PFAS-moleculen nauwelijks afgebroken en stapelen ze zich honderden jaren lang op in planten en dieren, inclusief de mens. Op Linkeroever is de PFAS-variant PFOS bijvoorbeeld alomtegenwoordig. Als je die opneemt via voeding, water of stof, duurt het gemiddeld vijf jaar vooraleer de helft uit je bloed is geëlimineerd.”

Toch wil je met Natuurpunt Waasland proberen om alvast het natuurgebied Blokkersdijk te saneren. Hoe begin je daaraan? “Blokkersdijk is de buur van PFAS-fabriek 3M in Zwijndrecht en wellicht het meest met PFAS verontreinigde natuurgebied in Vlaanderen. Er lopen verschillende saneringstrajecten. Tabula rasa, het volledig afgraven van Blokkersdijk is niet realistisch. Het zou de gedurende 45 jaar opgebouwde biodiversiteit vernietigen en waar moeten we met de honderdduizenden tonnen vervuilde grond naar toe? We moeten dus op zoek naar ‘zachtere’ saneringen met ‘doeltreffende’ resultaten. Een onderzoek waar ik zelf veel van verwacht, is dat naar de doeltreffendheid van pyrolyse en biochar om PFAS te capteren en te verwijderen.”

“Pyrolyse is de verbranding van organisch materiaal bij hogere temperaturen zonder zuurstof. Dat kan bijvoorbeeld hout zijn, maar ook rioolslib. Pyrolyse zet het materiaal om in biochar, een soort houtskool. Het eerste goede nieuws is dat pyrolyse de PFAS-stoffen vernietigt. In verontreinigd riet kan je zo de PFAS-waarden meten voor pyrolyse en daarna, in de biochar. Daarbovenop gaat pyrolyse het volume inkrimpen: van 20 kg riet blijft ongeveer 4 kg biochar over. Nog interessanter is de sterke eigenschap van die biochar om PFAS aan zich te binden: PFAS die op biochar komt vast te zitten, wordt wellicht veel moeilijker opgenomen door planten en dieren. Dat willen we in een eerste onderzoeksfase bestuderen. Een echte wereldprimeur, want nooit eerder in het veld getest. Daarnaast willen we uitzoeken hoe effectief biochar is als we het uitstrooien over vervuilde bodems (wat veel interessanter zou zijn dan het inwerken) en in welke zin biochar de plantengroei beïnvloedt. Dat alles in de vurige hoop, uiteraard, dat biochar de biobeschikbaarheid van PFAS een stevige knauw zal kunnen geven.”

“Eén mirakeloplossing gaan we natuurlijk nooit vinden voor die miljoenen verschillende PFAS-moleculen. Maar pyrolyse is niettemin een veelbelovende piste. De helft van de 100 hectare Blokkersdijk bestaat uit een plas met riet errond, waarvan we in theorie elk jaar 50 ton riet zouden kunnen maaien om er via pyrolyse biochar van te maken. Als je dan weet dat riet tot tien keer hogere concentraties PFAS opstapelt in de biomassa dan de bodem, dan kunnen die maaibeurten al gauw heel effectief worden. Doordat het riet voorlopig te vervuild is om gecomposteerd te worden, is het maaibeheer overigens stilgevallen nu. Opnieuw maaien kan dus hopelijk ook voor een ecologische opwaardering zorgen en nieuwe kansen bieden voor het natuurbeheer: een rietkraag van diverse ouderdom gaat bijvoorbeeld een grotere diversiteit aan rietvogels aantrekken.”

“Van de biochar die we zullen uitstrooien, verwachten we een bodemverbeterend effect. Op de zandbodem van Blokkersdijk denken we met een lage dosering ervan al een verschil te maken. Nabijgelegen natuurgebieden zoals Sint-Annabos en Vlietbos hebben trouwens een vergelijkbare bodemsamenstelling als Blokkersdijk, wat potentieel biedt voor opschaling of generalisatie van deze techniek naar die natuurgebieden. Enfin, the proof is in the pudding, maar er dienen zich met het onderzoek wel heel wat koppelkansen aan.”

Als PFAS de media halen, dan gaat het over moegestreden lokale moestuiniers, over verbazend soepele lozingsnormen, over doofpotten waar grote bouwheren en/of dito producenten van zouden profiteren, over klokkenluiders die in diskrediet worden gebracht, over politici die lijken weg te kijken … Zelfs doorgewinterde activisten dreigen inmiddels aan cynisme ten prooi te vallen. Waar haalt Robin Lasters zijn optimisme vandaan?
“(Lacht) Optimisme is een morele plicht, zou Immanuel Kant gezegd hebben. Los daarvan ben ik van nature een optimist, denk ik. Ik was zo’n kind dat zonnebloemzaadjes zaaide op de vensterbank van zijn jongenskamer om die daarna uit te planten in de tuin … en zich vervolgens ook nog eens te verwonderen over het gefladder en het gezoem rondom de volwassen zonnebloem. Het jaar daarop zaaide ik een bloemenweide in en begon ik het effect op rupsen, vlinders en bijen te bestuderen.” “Datzelfde fantastische gevoel dat je zelfs met kleine ingrepen als individu de biodiversiteit kan bevorderen, krijg ik vandaag terug nu ik na een lange academische aanloop eindelijk het veld in mag om te helpen op het terrein. Met mijn doctoraatsonderzoek (naar de opstapeling van PFAS in groenten, fruit en eieren in (moes)tuinen en de daaraan verbonden gezondheidsrisico’s, red.) had ik ook al het geluk dat het een stukje van de oplossing kon aandragen. Wanneer ik mensen bijvoorbeeld concreet kon vertellen dat ze van PFAS in groenten minder te vrezen hadden dan van eieren, of dat ze door kleine ingrepen in hun moestuin en kippenren hun PFAS-blootstelling konden verlagen, dan gaf dat wel degelijk het gevoel dat ik iets kon betekenen. Zelfs als niet iedereen op dezelfde manier omgaat met dat soort wetenschappelijke adviezen.”

“Als je oplossingen nastreeft, kan je, denk ik, niet anders dan een overlegmodel omarmen. Daarom verloopt ons pyrolyse- en biocharexperiment in de allergrootste transparantie. De overheid weet perfect wat we van plan zijn. Maar ook 3M is van nabij op de hoogte. We leggen ons oor voortdurend bij zoveel mogelijk stakeholders te luister om ons onderzoeksopzet voortdurend optimaal te kunnen finetunen. Voorts krijgen saneringstrajecten, zonder al te technisch te willen worden, concreet vorm via beschrijvende bodemonderzoeken (BBO’s) en bodemsaneringsplannen (BSP’s). Voor Blokkersdijk ligt er nu zo’n BSP op de tekentafel. Natuurpunt Waasland zit daar mee aan tafel. Zo kunnen we bijvoorbeeld vermijden dat er pas na publicatie van een plan via bezwaarschriften op gereageerd kan worden. Op die manier beperken we eventuele vertraging van het saneringstraject. Bovendien is dat overleg de enige manier om ervoor te zorgen dat natuuropwaardering voldoende aandacht blijft krijgen. Ook over dat laatste ben ik trouwens optimistisch. Ik voel bij alle betrokken partners veel bereidheid om er, behalve een succesvol saneringstraject, bovenal een natuurherstelproject van te maken.”

“Finaal is de enige oplossing om de vervuiling van de leefomgeving met PFAS een halt toe te roepen, een verbod op de productie ervan,” zei de eerder geciteerde professor De Boer onlangs aan De Standaard. “Zolang dat er niet is, blijft het dweilen met de kraan open.”
“Het is absoluut zo dat chemische stoffen veel grondiger getest zouden moeten worden voor ze op de markt komen. Ook op Europees niveau is er nog veel werk op dat vlak. Er wordt naar een groepsban toe gewerkt, maar het is nog onduidelijk wanneer die precies gepland staat. Maar zelfs als de productie in Europa wordt gereduceerd tot enkel essentiële toepassingen, gaan we via import en wat nog in het milieu aanwezig is nog steeds met nieuwe PFAS-contaminaties af te rekenen krijgen. In China loopt de wetgeving achter en gisteren nog is er een brief vertrokken van bezorgde PFAS-onderzoekers naar de nieuwe regering in het Verenigd Koninkrijk, met de vraag om ook daar het voorzorgsprincipe strikter toe te passen. Mensen van goede wil laten wereldwijd van zich horen, hoor. We moeten én we mogen ervan uitgaan dat er nog veel meer te redden valt dan we misschien vandaag soms vrezen.”