Beheerdagen in tekst en beeld

Aantal deelnemers: 5

De opzet was tweeërlei: enerzijds de picknicktafel in de boomgaard in de Bertemse Heideweg herstellen waarvan de steunpalen sinds enkele maanden afgebroken waren. Deze waren volledig verrot en aangetast door saprofytische houtzwammen, meest waarschijnlijk Gele korstzwammen (door uitdroging waren deze  momenteel niet meer te identificeren). Zie foto van toestand voor de werken.

Eric en Johan boorden gaten voor nieuwe steunpalen waarbij sneldrogende beton gegoten werd om de palen te fixeren. Terwijl deze beton opdroogde werd een moment van pauze ingelast om een broodnodige verfrissing te gebruiken. Voor één keer werd hierbij geen 'medicament' ofwel kruidenjenever gedronken maar wel 'plat water' omdat het broeierig warm was. Nadien konden de tafelbladen terug gemonteerd worden. De hele buurt zal van deze vernieuwde picknicktafel dankbaar gebruik maken. Een wandelaarster met hond had alleszins direct een positieve reactie.

De andere opzet was in het tegenoverliggend perceel, de Helling of Kleine Heiberg, voorbereidingen te treffen om de weidepalen, waarvan een aantal eveneens verrot zijn, te vervangen.

Hiervoor moest een corridor langs de omheining vrijgemaakt worden van bramen en opslag van andere woekerende planten. Dit is tijdens deze eerste werkdag nog maar voor een klein deel afgewerkt zodat de reeds aangekochte palen op het perceel gestockeerd werden in afwachting van een volgende werkdag.

Situering en historiek van de Kleine Heiberg.

Dit perceel is gelegen op de steile oosterhelling van de Bertemse Heideweg . In de namiddag, wanneer de zon, die dan in het westen staat, op zijn felst schijnt en loodrecht op de bodem invalt ontstaat hier een warm microklimaat. Dit perceel was sinds oudsher eigendom van de gemeente Bertem maar werd gebruikt als zogenaamde 'gemene grond', wat wil zeggen dat iedere inwoner van Bertem hier zijn dieren kon laten weiden. Later werden er volkstuintjes aangelegd met onder meer aardbeien en perzikbomen. Deze laatste vereisen immers een warme, droge standplaats.

Als restant van dit gebruik zijn nog 2 oude appelbomen en een Krentenboom aanwezig. Toen volkstuintjes uit de mode geraakten werd dit perceel verlaten en verwilderde het met opslag van bramen, Amerikaanse vogelkers en Brem. Vandaar de plaatselijke benaming 'Bremberg'.

Nu is dit perceel in pacht door Natuurpunt Bertem en wordt beheerd door kap van de exoten met behoud van de inheemse boomsoorten en nabegrazing door schapen. Er wordt wel voor gezorgd dat er voldoende open, door zon beschenen grasland overblijft voor het ontwikkelen van een thermofiele (planten die van warmte houden) en xerofiele (planten die van droogte houden) flora.
Zie hieronder.  

Het heischraal grasland van de Kleine Heiberg

Iedereen voelt met zijn pinkske aan dat planten niet zomaar willekeurig overal groeien: moerasplanten tref je niet aan op droge plaatsen, schaduwplanten vind je niet op zonbeschenen plaatsen, maar wel in het bos. We hebben een idee over verschillende soorten habitats: bossen, graslanden, heides,moerassen, duinen, riviervalleien, enz.

Minder is geweten dat in onze streken met het vochtige, relatief zachte Atlantische klimaat op de noorderbreedte waar wij leven de meeste habitats zonder ingrijpen spontaan evolueren naar gemengde loofbossen. We spreken hier dan over een climaxvegetatie die na verschillende successiefases meestal leidt naar loofbos. Enkel bij een hoge dynamiek kan het  proces van vestiging van houtige gewassen doorbroken worden: in riviervalleien met periodieke overstromingen, in stuifduinen waar zandverplaatsingen ervoor zorgen dat steeds open plekken behouden blijven, in getijdengebieden met slikken en schorren, enz.

Het is dan ook door menselijk ingrijpen dat andere vegetatietypes dan bos kunnen ontstaan zijn en in stand gehouden worden. We noemen deze vegetatietypes halfnatuurlijke habitats. Denk maar aan heidelandschappen in de Kempen die door langdurige noeste arbeid van onze voorouders op arme zandgronden ontstaan zijn door plaggen, afbranden en begrazing door schapen. Als dit beheer stopt nemen vliegdennen en berken het automatisch over.

Hierna behandelen we graslanden. De definitie van graslanden luidt: een vegetatietype gekenmerkt door afwezigheid van strooiselophoping waarin meerjarige grassoorten domineren samen met grasachtige soorten zoals zeggen, russen en veldbiezen (alle schijngrassen) en bloemrijke kruiden.

Graslanden kunnen slechts standhouden door één of andere vorm van menselijk ingrijpen, dit kan zijn in functie van landbouw (voedsel voor vee) of door beheer in functie van natuurbehoud of -herstel (bloemrijke graslanden).

De diversiteit van graslanden wordt bepaald door meerdere abiotische factoren:

• bodemtextuur: leem, zandleem, zand, klei, mergel…
• pH: zuur, neutraal, basisch
• schaduw - zon
• nat - droog
• vlak - sterk hellend
• voedingsgraad van weinig tot veel: oligotroof- mesotroof- eutroof.

Op basis van deze verschillende factoren die men op een welbepaald perceel waarneemt kunnen floraspecialisten voorspellen welke plantensoorten daar kunnen aangetroffen worden. Vegetaties kunnen zo getypeerd worden. Enkele voorbeelden van graslandvegetaties zijn: struisgraslanden, dotterbloemgraslanden, blauwgraslanden, kalkgraslanden, glanshavergraslanden, heischrale graslanden, enz.

Er bestaan evenwel tussen deze verschillende soorten graslanden tal van overgangen; variatie is troef, zelfs binnen perceelsniveau wat elk perceel uniek maakt.

De Kleine Heiberg is een voorbeeld van een droog heischraal grasland. Heischrale graslanden komen voor op zwak zure, oligotrofe, dus arme bodems. Er zijn 3 types: droge en vochtige types op zandleem of leem en het meest zeldzame type, het heischrale grasland op een ontloogde, voorheen kalkrijke bodem. Alle types heischrale graslanden zijn in Vlaanderen zeldzaam tot zeer zeldzaam.

We moeten dit perceel dan ook koesteren en ervoor zorgen dat  het door een goed beheer kan ontwikkelen tot een topvegetatie met zeldzame pareltjes van planten die al dan niet spontaan terugkeren. Zie hiervoor het artikel over de aanplant van Grote tijm elders op de website van Natuurpunt Bertem (operatie Grote tijm).

Heischrale graslanden leunen, zoals de naam suggereert, vegetatiekundig sterk aan bij heide. Er komen dankzij de arme bodem niet-dominante grassen voor samen met schijngrassen, bloemrijke kruiden, bodembewonende mossen en dwergstruiken. Kenmerkende soorten zijn onder meer Tandjesgras (niet-dominant gras), Gewone veldbies (schijngras), Zandblauwtje, Schapenzuring en Muizenoor ( bloemrijke kruiden die thermofiel en xerofiel zijn), Zandhaarmos (bodembewonend mos) en Brem en Struikhei (dwergstruiken). Bij verder verschralen van de bodem gaan de dwergstruiken domineren en ontstaat een typische heidevegetatie zoals we die in de Kempen aantreffen.

De belangrijkste milieudrukken die heischrale graslanden bedreigen zijn vermesting en verzuring. De aanrijking met voedingsstoffen (voornamelijk stikstof en fosfor) afkomstig van landbouw, verkeer en industriële activiteit leidt tot een sterke vergrassing met dominante grassoorten zoals Glanshaver  en Gestreepte witbol en opslag van bramen die de veel kleinere kruiden overwoekeren, wat in dit perceel duidelijk het geval is.

Bodemverzuring is een tweede belangrijke oorzaak van achteruitgang van droge heischrale graslanden. Verzurende atmosferische depositie van stikstofoxiden, zwaveldioxide en ammoniak leidt tot een cascade van chemische processen in de bodem die nefast zijn voor heel wat plantensoorten.